رشد گفتار و زبان در کودکان از گریه کردن و غان و غون کردن آغاز میشود. تا فهم زبان و تکلم سلیس و روان ادامه می یابد.
همکاران ما در مرکز فوق تخصصی گفتار درمانی و کاردرمانی تبریز یاشام آماده ارزیابی و ارایه مشاورات و ذرمانهای لازم هستند برای دریافت مشاوره رایگان با ما تماس بگیرید.
کودک عادی با گریه و دریافت پاسخ مناسب از جانب محیط ،با نخستین روش برقراری ارتباط با جهان خارج خود آشنا میشود. آنگاه با استفاده از روش تقلید آنچه را می شنود ،میفهمد و سپس در شرایط مساعد باز گو میکند. تقویت میشود و سرانجام یاد میگیرد.
لیکن این فرایند نزد کودکان کم توان ذهنی، به ویژه کم توانذهنی شدید،ضعیف است. در نتیجه رشد گفتار و زبان در این قبیل کودکان به کندی صورت میگیرد و با مشکلاتی رو به رو میشود. از این رو متخصصان در برنامه های آموزشی و توانبخشی کودکان کم توان ذهنی ، آموزش نه دسته مهارت های اساسی را در نظر میگیرند
۱.مهارت های مربوط به تقویت و تربیت حواس و توجه
۲. مهارت های مربوط به توانایی های حرکتی درشت
۳. مهارت های مربوط به توانایی های حرکتی ظریف
۴. مهارت های مربوط به مراقبت از خود مثل غداخوردن، لباس پوشیدن، توالت رفتن و نظافت شخصی
۵. مهارت های مربوط به فهم زبان
۶. مهارت های مربوط به تکلم و گفتار
۷. مهارت های مربوط به توانایی های ادراکی
۸. مهارت های مربوط به تقلید کردن
۹. مهارت های مربوط به رفتار های اجتماعی
شایان ذکر است که آموزش مربوط به فهم زبان ، تکلم و گفتار و تقلید در برنامه های آموزشی کودکان کم توان ذهنی جایگاه ویژهای به خود اختصاص داده است. از سوی دیگر توجه به عواملی که باعث عدم اکتساب و یادگیری مهارت های مربوط به گفتار و زبان میشود ،از اهمیت خاصی برخوردار است.
برای مثال محرومیت کودکان کم توان ذهنی در برخورداری از محیط های غنی تربیتی، موجب میشود آنها نتوانند به خوبی ارتباط برقرار کنند، نتوانند به خوبی تکلم کنند در نتیجه واژگان محدودی داشته باشند و سرانجام به نارسایی های گفتاری و زبانی مبتلا شوند . طبقه ی اجتماعی، شرایط فرهنگی و اقتصادی خانواده هم عوامل دیگری هستند که بر فرایند رشد گفتار و زبان و خزانه ی واژگانی تاثیر خاصی دارند.
محیط کودک کم توان ذهنی ممکن است برای او بی معنی باشد، مگر آنکه افرادی که دور و بر او هستند، آن را به یک محیط آموزنده تبدیل کنند . بنابراین تجارب یادگیری کودک کم توان ذهنی باید شامل به کار گیری کلیه حواس او مانند بینایی و شنوایی و بساوایی باشد. رفتار های مربوط به گوش کردن و نگاه کردن اگر به طور طبیعی تشکیل نشده باشند، ایجاد آنها به عنوان یک هدف اصلی در رشد زبان باید درنظر گرفته شود.
نشانه های آمادگی برای رشد گفتار و زبان :
۱. رفتار های بدنی و رشد گفتار و زبان
برای اینکه کودک کم توان ذهنی استفاده از زبان را شروع کند باید بدن اون آمادگی و قدرت بیان اندیشه ها و احساساتش را داشته باشد و اندام های گفتاری از این نظر رشد کرده باشند. کودک از نظر بدنی باید قادر به منبسط کردن سینه و پرکردن ریه هایش از هوا باشد . در حالی که ریه هایش منقبض میشوند هوا از میان تار های صوتی عبور میکند و در نتیجه صدا تولید میشود .
تنفس مناسب مهم ترین عامل برای رشد گفتار و زبان است. از آنجایی که کودکان کم توان ذهنی به ویژه کودکان سندروم داون اصولا دارای ریه های ضعیف و مشکلات تنفسی میباشند ، بنابرین ایجاد و گسترش تنفس مناسب در کودکان کم توان ذهنی از طریق ارائه تمرین های طرح ریزی شده عملی برای انجام دم و بازم از اهمیت بسیاری برخوردار است. پیش از آن که بسیاری از کودکان کم توان ذهنی قادر به تولید گفتار و زبان قابل فهم و معنی دار باشند.
سایر فعالیت های بدنی مانند مکیدن ، بلعیدن، کنترل آبریزش دهان ، کنترل زبان و جویدن، آموخته و اصلاح شود.
تمرینات پیشنهادی برای تقویت رفتارهای بدنی و رشد گفتار و زبان:
تمرین مربوط به عمل دم: یک کاغذ روی لب کودک بگذارید و از او بخواهید عمل دم را انجام دهد، تا وقتی که کودک عمل دم را انجام میدهد کاغذ باید روی لب هایش باقی بماند.
تمرین مربوط به عمل بازدم: از کودک بخواهید مقابل یک آینه بایستد یا بنشیند، اگر به اندازه ی کافی به اینه نزدیک شود خواهد توانست اثار ناشی از تنفس خود را روی اینه ببیند. از کودک بخواهید به شمع، کاغذ یا قاصدک فوت کند.
فعالیت مربوط به مکیدن و بلعیدن: ریختن مایعات سرد به داخل دهان کودک، بلعیدن را تحریک میکند، خوردن مربا و ژله به عمل بلعیدن کودک کمک میکند، میتوان از آب نبات چوبی برای پاداش دادن یا تقویت مکیدن و بلعیدن استفاده کرد.
تمرین کنترل آبریزش دهان: وقتی که دهان کودک باز است یک ضربه ی کوچک به زیر چانه اش او را وادار میکند تا دهانش را ببندد تمرین گاز گرفتن برای بسته شدن فک و ارواره ها اهمیت دارد.
تمرین کنترل زبان: از کودک بخواهید حرکات شما را حین فعالیت هایی مثل: تلاش برای لمس بینی و تلاش برای لمس چانه بوسیله زبان تکرار کند. از کودک بخواهید با ریتم متناوب کند و تند صدای لالالالا را دربیاورد.
تمرین مربوط به جویدن: از کودک بخواهید موادی نظیر شکلات نرم و ادامس را طوری گاز بگیرد که اثر دندان هایش باقی بماند.
۲. رفتارهای مربوط به نگاه کردن و رشد گفتار و زبان
در صورتی که کودکهنوز از زبان استفاده نمیکند قرار دادن او در معرض تجربه های متنوع نگاه کردن بسیار اهمیت دارد. آموزش نگاه کردن باید در دوره ی خرد سالی شروع شود وبه طور نامحدودی ادامه داشته باشد. اگر کودک به چشم هایش توجه کند، به طور معمول به گوش هایش نیز توجه میکند.
فعالیتهای موجود برای تقویت نگاه کردن برای رشد گفتار و زبان:
جلب توجه کودک به سوی خودتان کودک را با نام کوچک صدا کنید ، دست هایتان را بهم بزنید یا چراغی را روشن و خاموش کنید. اگر کودک پاسخ نمیدهد به او نزدیک تر شوید
جلب توجه کودک به سوی غذا: تا کودک به غذایش نگاه نکند به او غذا ندهید از جهت های گوناگون به کودک غذا بدهید تا بدین ترتیب توجه کودک به سمت غذا جلب شود
جلب توجه کودک به سوی اشیای صدا دار: نام بردن تصویر ها خودتان به تصویری اشاره کنید و سپس نام انرا بگویید مثلا تصویر گربه-بعد از کودک بخواهید به گربه اشاره کند.
۳.رفتار های مربوط به گوش کردن برای رشد گفتار و زبان:
گوش دادن و نگاه کردن معمولا همزمان صورت میپذیرند. اگر کودک به صدایی توجه کند در حال نگاه کردن نیز هست . برای یادگیری اصواتی که در محیط کودک قرار دارند و اصوات گفتاری که زبان را میسازند، کودک باید رفتار های مربوط به گوش دادن را بیاموزد . از آنجایی که در یادگیری زبان، نگاه کردن و گوش دادن ارتباط نزدیکی با هم دارند اکثر فعالیت ها به طور مشترک برای آموزش هر دو رفتار به کار میروند.
تمریناتی برای تقویت رفتار های مربوط به گوش کردن:
بازی قایم باشک: ساعتی را در اتاق پنهان کنید، از کودک بخواهید با شناسایی محل صدای تیک تاک ساعت،انرا پیدا کند.
تمرین گوش دادن و پاسخ دادن به نام خود: یک اسباب بازی را در دسترس کودک نگه دارید، با نام بردن اسم کودک توجه او را جلب کنید، اگر در حالی که نام کودک را میبرید به شما نگاه کرد، با دادن ان اسباب بازی او را تشویق کنید.
۴.تقلید کردن و رشد گفتار و زبان
کودک کم توان ذهنی تربیت پذیر دوست دارد تقلید کند. از اینکه دیگران او را تقلید کنند ،لذت میبرد. لذا به همین دلیل است که تقلید کردن می تواند به منزله ی یکروش آموزشی ارزشمند حساب شود. تقلید همچنان میتواند به عنوان شکلی از ابراز خود، برای کودک به شمار آید. چون تقلید رفتار کلامی بعد تقلید از رفتار حرکتی ظاهر میشود. لذا باید از کودک خواسته شود قبل از تقلید پاسخ های کلامی به تقلید پاسخ های حرکتی بپردازد.
تقلید کودک از رفتار بزرگسال برای رشد گفتار و زبان
کودک را به تدریجبا بازی های ساده، سرود ها و شعر های کودکانه آشنا کنید. هیچ رفتار تقلیدی از کودک تقاضا نکنید یا به او فرمان ندهید. بازی خود را شادمانه انجا دهید و از آن لذت ببرید امید است که کودک فعالیت شمارا با خاطره ی مطبوعی در ذهن خود مرتبط سازد. فعالیت های شما برای کودک باید مفید و در سطح توانایی او باشد.
برخی از فعالیت هایی که برای بازی های تقلیدی پیشنهاد شده اند عبارتند از:
شستن دست ها و صورت ، خشک کردن دست ها و صورت، شانه کردن مو، نظافت خانه ، آویزان کردن لباس ها و پاک کردن بینی.
تقلید بزرگسال از رفتار کودک برای رشد گفتار و زبان:
وقتی کودک می خزد شما هم با او بخزید . وقتی او با دست هایش کف میزند یا روی میز میکوبد شما هم همین کار را انجام دهید. کودک به تقویت و تشویق شدن رفتار خود بوسیلهی خودش و دیگران نیاز دارد. از اصواتی که کودک تولید میکند، تقلید کنید. با این کار، شما کودک را در فعالیت هایش تحریک و تقویت میکنید و او را بر می انگیزید .
این کار را به صورت یک بازی دلچسب در آرید. به صدای خودتان حالتی مطبوع و صمیمانه بدهید تا تداعی خوشایندی در او بجود آید. به تدریج اصواتی را که کودک به کار میبرد، تغییر دهید . اصواتی را ارائه دهید که بتوان بعدا برای معرفی کردن افردای که آموزش کودک را بر عهده خواهند داشت به کار برد مانند ماما.
۵.رفتار های اجتماعی و هیجانی و رشد گفتار و زبان
پیش از آنکه کودک شروع به استفاده از زبان کند ، باید خواهان برقراری ارتباط باشد. او باید احساس خوشایندی نسبت به خودش داشته باشد. کسی باید به او بگوید که او حرف هایی دارد که دیگران به آن حرف ها گوش خواهند داد. او باید احساس کند افرادی هستند که مایلند با او حرف بزنند .
پس باید به کودک فهمانده شود که استفاده ی او از زبان پذیرفته شده و طرد نخواهد شد. کودک همچنان باید به درجه ای از رشد آگاهی اجتماعی رسیده باشد. داشتن آگاهی از حضور کودکان دیگر و اینکه چگونه از نظر اجتماعی با آنها تعامل داشته باشد، موجب برانگیخته شدن ، تحریک شدن و تقویت شدن رفتار زبانی کودک خواهد شد.
پیشنهاد های کلی برای آموزش و کمک به رشد گفتار و زبان:
با توجه به روش های زیر الگو یا سرمشق خوب گفتاری برای کودک باشید؛ آرام اما به طور طبیعی حرف بزنید. از شدت صدا و آهنگ صدای مناسب استفاده کنید. با کودک حرف بزنید و در حال حرف زدن به او نگاه کنید. از حرف زدن کودکانه خودداری کنید. پی گیر و شکیبا باشید. همیشه گفتار را با تفریح توام کنید. یک مجموعه لغات مفید بوجود آورید و به جای بیان واژه ها آن ها را به طور عملی به کار برید. به دفعات تکرار و تمرین کنید و مکررا پاسخ مطلوب را پاداش دهید.
هدف های رشد زبان برای کودکان کم توان ذهنی
مهم ترین هدف ها به شرح زیر می باشد:
۱. کودک باید بتواند واژه هایی را که جنبه ی حفاظتی و ایمنی دارند بفهمد از قبیل :نه ، دست نزن، بیا اینجا، داغه و ۲.کودک باید بتواند اصطلاحات مودبانه را به کاربرد، ازقبیل: متشکرم، لطفا، ببخشید، خوش آمدید،سلام و خداحافظ ۳.کودک باید بتواند نام کامل خود و اسامی اعضای خانواده ، معلم و همکلاسی هایش را بیان کند. ۴. کودک باید بتواند به یک پیام کوتاه یا یک فرمان ساده گوش کند و به آن پاسخ مناسب دهد. ۵. کودک باید بتواند به سادگی درباره ی خود حرف بزند. ۶. کودک باید بتواند یک پیامکوتاه منتقل کند.
فعالیت های رشدی پیرامون کارکردهای زبان
درک شنیداری ، تمیز شنیداری، تداعی شنیداری، حافظه ی شنیداری، تکمیل دستوری، تکمیل شنیداری، درک بصری، تداعی بصری، حافظه ی بصری، تکمیل بصری تاثیر مستقیم و به سزایی در رشد کارکرد های زبانی خواهند داشت. فعالیت های هر سطح آنقدر تکرار میشوند تا کودک به میزان قابل قبولی از مهارت های مرتبط دست یابد.
رشد گفتار و زبان و درک شنیداری:
درک شنیداری عبارت است از توانایی کودک در درک و فهم آنچه که به او گفته میشود . درک شنیداری مهم ترین مرحله ی فرآیند رشد زبان کودک است . کودک قادر به انجام بسیاری از کارهای اساسی مانند حفاظت خود نخواهد بود مگر اینکه کلمه های گفته شده را درک کند .
کودک کم توان ذهنی تربیت پذیر اغلب در درک آنچه به او گفته می شود مشکل دارد . درمانگر میتواند از راه به کار گیری فعالیت های مربوط به آموزش از نظر رشد چنین درکی به کودک کمک کند . تکرار و تقویت این فعالیت ها برای کودک کم توان ذهنی حائز اهمیت است. زیرا که او صرفا در امر یادگیری مهارت های شنیداری دچار مشکل نیست. بلکه در امر به خاطر سپاری آن مهارت ها اشکال دارد.
تمریناتی برای تقویت درک شنیداری و رشد گفتار و زبان:
از جمله این فعالیت ها میتوان به پیروی کردن از دستور های ساده: به کودک دستور های ساده مانند: بشین، بیا اینجا،اونو بده به من و… بدهید پیروی کردن از دستور های پیچیده: وقتی کودک توانست دستور های ساده را انجام دهد به او دستور های سخت تر یا دستور های چند بخشی بدهید
پرسیدن سوال های بله یا خیر از کودک: برای انجام این فعالیت از خزانه ی لغات کودک و موضوعاتی که او یاد گرفته است استفاده کنید.
چیستان گویی: این فعالیت را با استفاده از حیوان، غذاها و لباس ها انجام دهید
تداعی شنیداری ورشد گفتار و زبان :
تداعی شنیداری بدین معناست که کودک کلمات گفته شده را به طریق معنا داری بهم ارتباط دهد. این توانایی از درک شنیداری پیچیده تر است و در عین حال نقش مهمی را در رشد زبان ایفا میکند. کودکی که در این قلمرو مهارت یافته، قادر است کلمه ی گفته شده را بفهمد و تداعی های خوبی با کلمه ی مورد نظر ایجاد کند. مانند : دانستن اینکه حرارت با اتو و بخاری ارتباط دارد.
فرایند های تداعی برای کودک کم توان ذهنی تربیت پذیر بسیار پیچیده است. لیکن می توان با استفاده از فعالیت هایی چون بازی های تداعی به رشد این فرایند کمک کرد. بدین منظور برای مثال تصویر حیوان های گوناگون را فراهم کنید
سپس آنهارا روی تابلو قرار دهید اکنون به کودک بگویید” چه حیوانی به ما شیر میدهد؟” در پاسخ کودک باید به تصویر گاو اشاره کند. قابل ذکر است پیش از ورود به مرحله ی تداعی باید پیرامون فعالیت های مربوط به یافتن متضاد ها و متفاوت ها به تمرین پرداخت.
رشد گفتار و زبان و حافظهی شنیداری:
حافظه ی شنیداری عبارت است از توانایی کودک در بخاطر سپردن ، به یاد آوردن و تکرار صحیح چیزی را که میشنود. به منظور به کار گیری مجدد صداها، کودک باید آنهارا بخاطر سپارد. حافظه ی شنیداری مهم ترین پایه ی کاربرد زبان است و عمده ترین نارسایی کودک کم توان ذهنی محسوب میشود.
برای تقویت توانایی حافظه شنیداری میتوان از تمارین زیر استفاده کرد؛
یادآوری اسامی: از کودک بخواهید بخاطر سپردن اسم همکلاسی های خود را تمرین کند برای مثال، بگویید امروز چه کسی غایب است؟
یادآوری اشیای آشنا: از کودک بخواهید تا اشیایی را از امور روزا نه ی خود به خاطر اورد مثلا بگویید ما با چه چیزی غذا می خوریم؟
یادآوری شکل های هندسی: ازکودک بخواهید تا به سوال های شما در باره ی شکل های اشنا جواب دهد برای مثال بگویید کدام شکل شبیه یک توپ است؟
یادآوری یک قصه ی کوتاه: قصه ی کوتاهی را که متداول باشد برای کودک بگویید ان گاه بدون دادن نشانه های بصری از او سوال کنید.
تکمیل دستوری و رشد گفتار و زبان :
تکمیل دستوری عبارت است از توانایی کودک در به کار بردن خود به خود دستور های زبان، به طوری که وقتی قسمتی از یک عبارت ارائه میشود ، او با تکمیل کردن جای خالی عبارت ناقص را کامل نماید برای مثال مرد در باران آمد،…در باران آمدند. تکمیل دستوری را نمیتوان به طور مستقیم تدریس کرد،
بلکه این توانایی را باید از راه بازی ها و فعالیت های خاصی که به عنوان روش های تدریس غیر مستقیم طراحی شده اند، مورد ارزیابی قرار داد.
فعالیت هایی چون: تکمیل سرود های آشنا ، یاد دادن تفاوت ها، یاد دادن متضاد ها : برای مثال به کودک جملاتی مثل “ما صبح از خواب بر می خیزیم، ما شب به خواب می رویم” بگویید او را تشویق کنید جملات را به طور کامل تکرار کند) ، یاد دادن اسامی جمع، حروف اضافه،ضمایر
رشد گفتار و زبان و درک بصری:
عبارت است از توانایی کودک در درک و فهم کنشها، تصویرها و امور دیگری که در محیط اطراف خود میبیند. تصویر ها ،فیلم ها و برنامه های تلویزیونی وسایل و روش های معمولی هستند که توسط والدین و معلمان کودکان کم توان ذهنی مورد استفاده قرار میگیرند و اغلب موجب خستگی کودک میشود. اینگونه کودکان آنچه را میبینند درک نمیکنند. فعالیت های آموزشی درکی بصری به درمانگران در آموزش اینگونه کودکان کمک میکنند
فعالیتهایی برای افزایش درک بصری برای رشد گفتار و زبان
برای مثال فعالیت هایی چون؛ چیدن میز(از کودک بخواهید تا با دیدن تصویر یک الگو،میزی را بچیند)، پیدا کردن ویژگی مشترک (کارت های مصور گوناگون مثل کارت های مصور وسایل نقلیه به کودک نشان دهید،از او بخواهید که به چرخ های یکایک وسایل نقلیه اشاره کند)، بازی های جور کردنی (از کودک بخواهید که مثلا مربع های سبز را با مربع های قرمز جور کند)، مفهوم بزرگ –بزرگتر-بزرگترین (کارت های مصوری از اشیا و حیوانات گوناگون با اندازه های متفاوت فراهم کنید، از کودک بخواهید انها را به ترتیب اندازه مرتب کند).
حافظه ی بصری برای رشد گفتار و زبان :
حافظه ی بصری عبارت است از توانایی کودک در زمینه ی به خاطر آوردن اشیا، تصویر ها و افرادی که قبلا دیده است و یادآوری شکل ظاهری آنها با کمک حافظه بدون اینکه آن اشیا ، تصویر ها و افراد را دوباره ببیند.
فعالیت های آموزشی مربوط به حافظه ی بصری برای رشد گفتار و زبان:
تقلید کردن: برای مثال شکل های گوناگونی از کاغذ یا مقوا ببرید و یک الگو درست کنید، از کودک بخواهید بدون نگاه کردن به الگو همان را درست کند یادآوری: برای مثال چند شی را به کودک نشان دهید سپس آنها را پنهان کنید، از کودک بپرسید که چه اشیایی پنهان شده است پیروی کردن از دستور ها به کودک بگویید “رنگی را که نام میبرم نشان بده یا لمس کن”کودک باید رنگ مورد نظر را یافته و آنرا لمس کند
رشد گفتار و زبان و تکمیل بصری:
عبارت است از توانایی کودک در شناسایی یک شی معمولی از طریق عرضه ی آن شی به طور ناتمام کودک کم توان ذهنی در زمینه ی مهارت های بصری به ویژه زمانی که به تمرکز نیاز باشد ،ضعف عمومی از خود نشان میدهد. دامنه ی توجه اینگونه کودکان خیلی محدود میباشد و برای آنها بسیار دشوار است که اجزای یک شی را مورد توجه قرار دهند و در نتیجه آنرا بشناسند برای مثال دم سگ باید سگ را به خاطر کودک آورد. بدین منظور فعالیت های مربوط به پازل ها،تصاویر و شکل های هندسی ناتمام را میتوان انجام داد.